Πώς χάθηκε μια μοναδική ευκαιρία να επιστρέψει η Αγία Σοφία μετά από τεσσεράμισι αιώνες στον χριστιανισμό και τον ελληνισμό.
Μια σημαντική αποκάλυψη από τους ίδιους τους Τούρκους και την τουρκική εφημερίδα Zaman που έγραψε ότι μετά την κατάληψη στις 13 Νοεμβρίου του 1918 της Κωνσταντινούπολης από τα συμμαχικά στρατεύματα της Αντάντ, οι Βρετανοί σκόπευαν να επιστρέψουν την Αγία Σοφία στους χριστιανούς της Πόλης, αλλά την τελευταία στιγμή έκαναν πίσω.
Ένας ηρωικός στρατιωτικός παπάς με μια παράτολμη ηρωική πράξη και με κίνδυνο της ζωής του κατάφερε να τελέσει μια ολόκληρη λειτουργία μέσα στην Αγία Σοφία το Γενάρη του 1919, 466 χρόνια μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και με τους Τούρκους να προσπαθούν να τον σταματήσουν και να τον σκοτώσουν.
«Οι Τούρκοι μας έβλεπαν χωρίς να ξέρουν πώς να αντιδράσουν αφού αυτό που συνέβαινε ήταν κάτι περισσότερο από απίστευτο για αυτούς!».
Και τα δυο αυτό σημαντικά και συνταρακτικά γεγονότα αποσιωπήθηκαν όσο γινόταν πιο γρήγορα από την ιστορία.
Γιατί αποσιωπήθηκαν και σκόπιμα ξεχάστηκαν;
Σπάνια ντοκουμέντα, φωτογραφικό και πληροφοριακό υλικό.
Ιστορικά η τελευταία λειτουργία στην Αγία Σοφία έγινε την Τρίτη 29 Μαΐου 1453 όταν πλέον οι Βυζαντινοί είχα συνειδητοποιήσει πως η Πόλη δεν θα άντεχε περισσότερο με τους Τούρκους να την πολιορκούν από έξω. Αμέσως μετά από αυτήν την ιστορική λειτουργία η Πόλη αλώθηκε.
Στις 19 Ιανουαρίου του 1919 ένας ηρωικός Κρητικός στρατιωτικός ιερέας τολμά με κίνδυνο της ζωής του το απίστευτο και ακατόρθωτο. Ξαναλειτουργεί μια πανομοιότυπη με την τελευταία χριστιανική λειτουργία της Τρίτης 29 Μαΐου 1453 μέσα στην Αγία Σοφία σε μια ταραχώδη ιστορική περίοδο όταν η Αγία Σοφία ήταν μουσουλμανικό τέμενος (τζαμί). Ήταν ο παπά Λευτέρης Νουφράκης (1872-1941) από τις Αλώνες Ρεθύμνου.
Να πως έγιναν τα συναρπαστικά γεγονότα λεπτό προς λεπτό.
Βρισκόμαστε την περίοδο του Κριμαϊκού Πολέμου
Τον Ιανουάριο του 1919 μια ομάδα Ελλήνων αξιωματικών με επικεφαλής γενναίο κρητικό και μαζί του τον ταξίαρχο Φραντζή, τον Ταγματάρχη Λιαρομάτη, το Λοχαγό Σταματίου και τον Υπολοχαγό Νικολάου αγνάντευαν από το πλοίο την πόλη και την Αγία Σοφία, κρύβοντας βαθιά μέσα στην καρδιά τους το μεγάλο μυστικό τους, τη μεγάλη απόφαση πού είχαν πάρει το περασμένο βράδυ, ύστερα από πρόταση και έντονη επιμονή του λιονταρόψυχου Κρητικού παπά-Λευτέρη Νουφράκη. Να βγουν δηλαδή στην πόλη και να λειτουργήσουν στην Αγία Σοφία.
Ο πατήρ Λευτέρης Νουφράκης ανήκε και ο ίδιος στη μεραρχία εκείνη που αργότερα συμμετείχε στη Μικρασιατική εκστρατεία κι έφτασε ως τις πύλες της Άγκυρας. Υπηρετούσε στην Β' Ελληνική μεραρχία ως στρατιωτικός ιερέας στη Β' Ελληνική μεραρχία, μια από τις δύο μεραρχίες που συμμετείχαν στις αρχές του 1919 στο "συμμαχικό" εκστρατευτικό σώμα στην Ουκρανία. Η Μεραρχία αυτή στο δρόμο προς την Ουκρανία στάθμευσε για λίγο στην Κωνσταντινούπολη, την Πόλη των ονείρων του ελληνικού λαού, η οποία βρισκόταν τότε υπό "συμμαχική επικυριαρχία", ύστερα από το τέλος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.
Στον δρόμο προς το μέτωπο αυτοί οι στρατιώτες πέρασαν και από την Σύρο
Όπως εκμυστηρεύτηκε στους συντρόφους του ο Κρητικός Ιερέας από τις Αλώνες Ρεθύμνου το όνειρό του ήταν να ακουστεί ο λόγος του Θεού και πάλι στην Αγία Σοφία.
Την εποχή εκείνη η εκκλησία λειτουργούσε ως τζαμί.
Μαζί με τον στρατιωτικό ιερέα ήταν και άλλοι 5 στρατιωτικοί. Οι Φραντζής, Λιαρομάτης, Σταματίου και Νικολάου. Όλοι τους ήταν διστακτικοί, όταν άκουσαν τον παπά-Λευτέρη να τους προτείνει το μεγάλο εγχείρημα, όλοι τους μιλώντας μαζί του επεσήμαναν πως μια λειτουργία εκτός ότι δεν θα ήταν εύκολη υπόθεση σίγουρα θα προκαλούσε τους Τούρκους με ποιος ξέρει τι άγνωστες συνέπειες.
Ήξεραν ότι τα πράγματα ήταν πολύ δύσκολα. Ή Αγία Σοφία ήταν ακόμη τζαμί και σίγουρα κάποιοι φύλακες θα ήταν εκεί, κάποιοι άλλοι θα πήγαιναν για προσευχή, δεν ήταν δύσκολο από τη μία στιγμή στην άλλη να γεμίσει η εκκλησία. Ύστερα ήταν και οι ανώτεροι τους που δεν θα έβλεπαν με καλό μάτι αυτή την ενέργεια, η οποία σίγουρα θα προκαλούσε θύελλα αντιδράσεων από τους «συμμάχους» για την «προκλητικότητα» της. Ίσως μάλιστα να δημιουργείτο και διπλωματικό επεισόδιο που θα έφερνε σε δύσκολη θέση την Ελληνική κυβέρνηση και τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο.
Όμως ο παπά-Λευτέρης είχε πάρει την απόφαση του, ήταν αποφασιστικός και κατηγορηματικός. «Αν δεν έρθετε εσείς, θα πάω μοναχός μου! Μόνο ένα ψάλτη θέλω.
Εσύ, Κωνσταντίνε (Λιαρομάτη), θα μου κάνεις τον ψάλτη; Εντάξει, παππούλη», του απάντησε ο Ταγματάρχης, που πήρε και αυτός την ίδια απόφαση, κι όλα πια είχαν μπει στο δρόμο τους. Τελικά, μαζί τους πήγαν και οι άλλοι. Μπροστά στην επιμονή του Παπά-Λευτέρη οι τέσσερις άλλαξαν γνώμη.
Το πλοίο που μετέφερε τη μεραρχία είχε αγκυροβολήσει στ' ανοιχτά.
Γι' αυτό επιβιβάστηκαν σε μία βάρκα στην οποία κωπηλατούσε ένας Ρωμιός της Πόλης και σε λίγο αποβιβάστηκαν στην προκυμαία.
Ο βαρκάρης αυτός ήταν ένας ντόπιος Ρωμιός ο οποίος ονομαζόταν Κοσμάς. Είχαν συνεννοηθεί μυστικά μαζί του ότι θα τους βοηθούσε και ξεκίνησαν συνωμοτικά. Τους πήρε από το πλοίο τους που παρέμενε αρόδου (ναυτικός όρος που σημαίνει αγκυροβολημένος έξω από το λιμάνι ή μακριά από το αγκυροβόλιο) και τους πάει στην προκυμαία με την βάρκα του και από εκεί ο Κοσμάς που ήξερε την πόλη καλά αφού ήταν κάτοικος της τους οδηγεί από το συντομότερο δρόμο στην Αγία Σοφία. Η πόρτα ήταν ανοιχτή λες και τους περίμενε. Ο Τούρκος φύλακας κάτι πήγε να πει στη γλώσσα του, όμως τον καθήλωσε στη θέση του και τον άφησε άφωνο ένα άγριο κι αποφασιστικό βλέμμα του Ταξίαρχου Φραντζή. Όλοι μπήκαν μέσα σε ευλάβεια και προχώρησαν κάνοντας το σταυρό τους.
Ο παπά-Λευτέρης μόλις μπήκε στην Αγία Σοφία κάνει τον σταυρό του και λέει με τρεμάμενη από την συγκίνηση και την ένταση της στιγμής υπολογίζοντας τι θα εξακολουθήσει, τα λόγια που λέει κάθε ιερέας μόλις μπαίνει στο Ιερό όταν ετοιμάζεται να ξεκινήσει την λειτουργία
"Εισελεύσομαι εις τον οίκον σου, προσκυνήσω προς Ναόν Αγίον σου εν φόβω...".
Προχωρεί γρήγορα, δεν χρονοτριβεί. Εντοπίζει το χώρο στον οποίο βρισκόταν το Ιερό και η Αγία Τράπεζα. Βρίσκει ένα τραπεζάκι, το τοποθετεί σ' αυτή τη θέση, ανοίγει την τσάντα του, βγάζει όλα τα απαραίτητα για τη Θεία λειτουργία, βάζει το πετραχήλι του και αρχίζει
- Ευλογημένη η Βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Βάζει το πετραχήλι του και αρχίζει την λειτουργία με ψάλτη τον ταγματάρχη Λιαρομάτη. Χρέη νεωκόρου εκτελεί ο υπολοχαγός Νικολάου.
Η εκκλησία σιγά-σιγά γεμίζει από μουσουλμάνους που έχουν έρθει για την δική τους προσευχή.
«Ευλογημένη ή Βασιλεία του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων» αρχίζει με τα πρώτα λόγια της ακολουθίας ο ηρωικός παπάς.
- Αμήν, αποκρίνεται ο Ταγματάρχης Λιαρομάτης και η Θεία Λειτουργία στην Αγία Σοφία έχει αρχίσει. Μακάρι να μας αξιώσει ο Θεός να την ολοκληρώσουμε, σκέφτονται όλοι, και σταυροκοπιούνται με κατάνυξη. Οι αξιωματικοί μοιάζουν να τα 'χουν χαμένα, όλα έγιναν τόσο ξαφνικά και φαίνονται απίστευτα.
Μακάρι να μας αξιώσει ό Θεός να την ολοκληρώσουμε, σκέφτονται όλοι, και σταυροκοπιούνται με κατάνυξη. Οι αξιωματικοί μοιάζουν να τα 'χουν χαμένα, όλα έγιναν τόσο ξαφνικά και φαίνονται απίστευτα. Η Αγία Σοφία ύστερα από 466 ολόκληρα χρόνια ξαναλειτουργείται!
Η Θεία Λειτουργία προχωρεί κανονικά και επικίνδυνα μέσα σε ένα τεταμένο εχθρικό περιβάλλον.
Στο μεταξύ η Αγία Σοφία αρχίζει να γεμίζει με Τούρκους. Ο παπά-Νουφράκης δεν πτοείται και συνεχίζει. Οι άλλοι κοιτάζουν σαστισμένοι πότε τον ατρόμητο παπά και πότε τους Τούρκους που μέχρι εκείνη τη στιγμή παρακολουθούν σιωπηλοί μη μπορώντας ίσως να πιστέψουν στα μάτια τους, γιατί αυτό που γινόταν εκείνη την ώρα μέσα στην Αγία Σοφία, ήταν πραγματικά κάτι το απίστευτο.
Μετά το Ευαγγέλιο ακολουθεί το Χερουβικό από τον Ταγματάρχη Λιαρομάτη, ενώ ο παπά-Λευτέρης τοποθετεί το αντιμήνσιο πάνω στο τραπεζάκι, για να κάνει την Προσκομιδή. Οι Τούρκοι συνεχώς πληθαίνουν. Οι ώρες είναι δύσκολες, αλλά και ανεπανάληπτες, επικές. Ο παπά-Νουφράκης συνεχίζει. Βγάζει από την τσάντα ένα μικρό Άγιο Ποτήριο, ένα δισκάριο, ένα μαχαιράκι, ένα μικρό πρόσφορο κι ένα μικρό μπουκαλάκι με νάμα. Με ιερή συγκίνηση και κατάνυξη κάνει την προσκομιδή, ενώ ο Λιαρομάτης συνεχίζει να ψάλει το Χερουβικό. Όταν ολοκλήρωσε την Προσκομιδή, στρέφεται στον Υπολοχαγό Νικολάου, του λέει ν' ανάψει το κερί για να ακολουθήσει η Μεγάλη Είσοδος. Ο νεαρός Υπολοχαγός προχωρεί μπροστά με το αναμμένο κερί και ακολουθεί ο παπάς βροντοφωνάζοντας: "Πάντων ημών μνησθείη Κύριος ο Θεός..."
Στη συνέχεια ακολουθούν οι "Αιτήσεις" και το "Πιστεύω", το οποίο είπε ο Φρατζής .Στο μεταξύ η Αγία Σοφία, έχει γεμίσει με Τούρκους κι ανάμεσά τους υπάρχουν και πολλοί Έλληνες της Πόλης, που βρέθηκαν εκεί αυτή την ώρα και παρακολουθούν με συγκίνηση τη λειτουργία, χωρίς να τολμούν να εξωτερικεύσουν τα συναισθήματά τους "δια τον φόβον των Ιουδαίων" δηλαδή των Τούρκων. Μόνο κάποιες στιγμές δεν μπορούν να συγκρατήσουν τα δάκρυα που τρέχουν από τους οφθαλμούς τους και για να μην προδοθούν φροντίζουν και τα σκουπίζουν πριν γίνουν "πύρινο" ποτάμι και τότε ποιος θα μπορούσε να τα συγκρατήσει.
Η Λειτουργία στο μεταξύ φτάνει στο ιερότερο σημείο της, την Αναφορά. Ο παπά-Λευτέρης με πάλλουσα από τη συγκίνηση φωνή λέει: "Τα σα εκ των Σω, Σοι προσφέρομεν κατά πάντα και δια πάντα". Όλοι οι αξιωματικοί γονατίζουν και η φωνή του Ταγματάρχη Λιαρομάτη ακούγεται να ψέλνει το "Σε υμνούμεν, Σε ευλογούμεν, Σοι ευχαριστούμεν Κύριε και δεόμεθά Σου ο Θεός ημών". Σε λίγη ώρα η αναίμακτη θυσία του κυρίου μας έχει τελειώσει στην Αγία Σοφία, ύστερα από 466 ολόκληρα χρόνια!! Ακολουθεί το "Αξιον Εστί", το "Πάτερ ημών"... το "Μετά φόβου Θεού πίστεως και αγάπης προσέλθετε" και όλοι οι αξιωματικοί πλησιάζουν και κοινωνούν τα Αχραντα Μυστήρια. Ο παπά-Λευτέρης λέει γρήγορα τις ευχές και ενώ ο Λιαρομάτης ψέλνει το "Ειη το όνομα Κυρίου ευλογημένον..." καταλύει το υπόλοιπον της Θείας Κοινωνίας και απευθυνόμενος στον Υπολοχαγό Νικολάου του λέει: "Μάζεψέ τα γρήγορα όλα και βάλτα μέσα στην τσάντα". ‘Υστερα κάνει την Απόλυση!
Οι 4 αξιωματικοί κοινωνούν και γίνεται η απόλυση.
Η Θεία Λειτουργία στην Αγία Σοφία, έχει ολοκληρωθεί. Ένα όνειρο δεκάδων γενεών Ελλήνων έχει γίνει πραγματικότητα. Ο παπά-Νουφράκης και οι τέσσερις αξιωματικοί είναι έτοιμοι να αποχωρήσουν και να επιστρέψουν στο πλοίο. Η Εκκλησία όμως είναι γεμάτη Τούρκους, οι οποίοι έχουν αρχίσει να γίνονται άγριοι, επιθετικοί συνειδητοποιώντας τι ακριβώς είχε συμβεί... Η ζωή τους κινδυνεύει άμεσα. Όμως δε διστάζουν, πλησιάζει ο ένας τον άλλο, γίνονται «ένα σώμα», μια γροθιά και προχωρούν προς την έξοδο.
Οι Τούρκοι είναι έτοιμοι να τους επιτεθούν, όταν ένας Τούρκος αξιωματούχος παρουσιάζεται με την ακολουθία του και τους λέει: «Ντουρούν χέμεν....» (Αφήστε τους να περάσουν).
Το είπε με μίσος. Θα ήθελε να βάψει τα χέρια του στο αίμα τους, όμως εκείνη την στιγμή έτσι έπρεπε να γίνει, αυτό επέβαλαν τα συμφέροντα της πατρίδας του, δεν ήταν χρήσιμο γι' αυτούς να σκοτώσουν τώρα πέντε Ρωμιούς αξιωματικούς μέσα στην Αγία Σοφία. Δεν ξεχνά ότι στ' ανοιχτά της Πόλης βρίσκονται δύο ετοιμοπόλεμες Ελληνικές Μεραρχίες κι ακόμη ότι η Κωνσταντινούπολη βρίσκεται ουσιαστικά υπό την επικυριαρχία των νικητών του Α' Παγκοσμίου Πολέμου στους οποίους βέβαια δεν συμπεριλαμβάνονται οι Τούρκοι.
Στο άκουσμα αυτών των λόγων οι Τούρκοι υποχωρούν. Ο παπά-Νουφράκης και οι άλλοι αξιωματικοί βγαίνουν από την Αγία Σοφία και κατευθύνονται προς την προκυμαία, όπου τους περιμένει η βάρκα. Ένας μεγαλόσωμος Τούρκος τους ακολουθεί, σηκώνει ένα ξύλο και ορμά για να χτυπήσει τον παπά-Νουφράκη. Διαισθάνεται, ξέρει ότι αυτός ο παπάς είναι ο εμπνευστής, ο δημιουργός αυτού του γεγονότος. Ο ηρωικός παπάς σκύβει για να προφυλαχθεί, αλλά ο Τούρκος καταφέρνει και τον χτυπά στον ώμο.
Λυγίζει το σώμα του από τον αβάσταχτο πόνο, όμως μαζεύει τις δυνάμεις του, ανασηκώνεται και συνεχίζει να προχωρεί. Στο μεταξύ ο ταγματάρχης Λιαρομάτης και ο λοχαγός Σταματίου αφοπλίζουν τον Τούρκο, που είναι έτοιμος για να δώσει το πιο δυνατό κι ίσως το τελειωτικό χτύπημα στον παπά.
Ήδη, πλησιάζουν στην βάρκα. Μπαίνουν όλοι μέσα. Ο Κοσμάς μαζεύει τα σχοινιά και αρχίζει γρήγορα να κωπηλατεί. Σε λίγο βρίσκονται πάνω στο Ελληνικό πολεμικό πλοίο ασφαλείς και θριαμβευτές.
ΩΡΑΙΑ και ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΟΛΑ ΑΥΤΑ. ΑΛΛΑ Θα αναρωτιέστε τι έγινε στην συνέχεια.
Μην ξεχνάμε πως όλα αυτά έγιναν χωρίς την επίσημη άδεια κανενός.
Ακριβώς όπως το φαντάζεστε.
Ακολούθησε διπλωματικό επεισόδιο και οι «σύμμαχοι» διαμαρτυρήθηκαν έντονα στον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο.
Και τι έκανε ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος λέτε;
Έστειλε μια επιστολή όπου επέπληττε για την πράξη του αυτή τον παπά-Λευτέρη Νουφράκη!!! Ναι καλά διαβάσατε! Τον επέπληττε αυστηρά.
Αυτό όμως στα φανερά γιατί κρυφά επικοινώνησε μαζί του και επαίνεσε και συνεχάρη τον πατριώτη ιερέα, που «έστω και για λίγη ώρα ζωντάνεψε μέσα στην Αγία Σοφία τα πιο ιερά όνειρα του Έθνους μας».
Αυτό ήταν. Από εκεί και έπειτα το γεγονός αποσιωπήθηκε και χώθηκε βαθειά στα σκοτεινά και σκονισμένα συρτάρια της ιστορίας.
Αυτό ήταν σε γενικές γραμμές το ιστορικό της Θείας Λειτουργίας που έγινε ύστερα από 446 χρόνια στην Αγία Σοφία από τον ηρωικό παπά-Λευτέρη Νουφράκη.
Ποια ήταν η Συνέχεια του ηρωικού Στρατιωτικού παπά.
Ο Παπά Λευτέρης Νουφράκης ως στρατιωτικός συνέχισε την καριέρα και την προσφορά του στην Ελλάδα και το Έθνος του αποσπασμένος σε πολλές μονάδες όπως είναι συνηθισμένο να συμβαίνει στην ζωή των στρατιωτικών.
Τα χρόνια περνούν και το γεγονός της ηρωικής λειτουργίας του στην Αγία Σοφία ξεχάστηκε.
Αποστρατεύεται και βγαίνει σε σύνταξη. Ο στρατός τον παρασημοφορεί και τον τιμά πολλές φορές και με πολλά μεταλλεία.
Ο πόλεμος του '40 τον βρίσκει ναι μεν συνταξιούχο, αλλά η αγάπη για την πατρίδα και την πίστη του τον οδηγούν ξανά να πολεμήσει. Και δηλώνει εθελοντής. Πάει στο παγωμένο μέτωπο των χιονισμένων βουνών της Αλβανίας να πολεμά τον εχθρό.
Εκεί παθαίνει κρυοπαγήματα. Μεταφέρεται στην Αθήνα λόγω κρισιμότητας της κατάστασής του. Γιατί ένα παλιό τραύμα στο πόδι του από το Μικρασιατικό Πόλεμο εξαιτίας των κρυοπαγημάτων δημιουργεί σοβαρότερα προβλήματα υγείας στον ατρόμητο παπά-Λευτέρη.
Σε μια μάχη στην Σμύρνη της Μικρός Ασίας τραυματίζεται βαριά στο πόδι ευρισκόμενος στην πρώτη γραμμή.
Δεν γίνεται ακριβώς καλά ύστερα από αυτόν τον τραυματισμό.
Θα μπορούσε εκείνη ακριβώς την στιγμή να τελειώσει την καριέρα του αποστρατευμένος, παρασημοφορημένος και ήρωας και να επιστρέψει σπίτι του να ζήσει ήρεμα και ασφαλής την υπόλοιπη ζωή του.
Δεν το έκανε. Φαινομενικά καλά. Αλλά με το τραύμα στο πόδι του να τον ταλαιπωρεί τραυματισμένος συνεχίζει να μεταφέρεται από μονάδα σε μονάδα προσφέροντας τις υπηρεσίας του και το θεάρεστο έργο του δείχνοντας το μέγεθος της αγωνιστικότητας και του πατριωτισμού του.
Εκείνο που, πραγματικά, προκαλεί έκπληξη και θαυμασμό είναι η επιμονή του να πάει στο αλβανικό μέτωπο και να πολεμήσει κατά των Ιταλών, ενώ ήταν από καιρό – τυπικά – απόστρατος και κοντά στα 70!
Έφτασε ως το Αλβανικό Μέτωπο ενώ ήταν από καιρό – τυπικά – απόστρατος και κοντά στα 70, πολεμώντας και λειτουργώντας τους ηρωικούς Έλληνες φαντάρους με την ιδιότητα του ιεροκήρυκα του στρατού μέσα στις απάνθρωπες και αντίξοες συνθήκες που πολεμούσαν.
Εκεί στα παγωμένα βουνά της Αλβανίας ο ηρωικός Στρατιωτικός παπάς και αφού έχει πολεμήσει σε 27 μάχες παθαίνει κρυοπαγήματα. Συνεχίζει να λειτουργεί σε αυτήν την κατάσταση.
Όμως εξ αιτίας των κρυοπαγημάτων του το τραύμα στο πόδι του που ποτέ δεν είχε κλείσει επιδεινώνεται και η κατάσταση του φτάνει σε τραγικά επίπεδα.
Υποφέροντας ο ηρωικός Στρατιωτικός παπάς συνεχίζει ως που πλέον δεν αντέχει και καταρρέει.
Τον παίρνουν από το μέτωπο σε άσχημη κατάσταση και νοσηλεύτηκε στα Γιάννενα. Στα Γιάννενα δηλώνουν ότι δεν μπορούν να τον βοηθήσουν.
Μεταφέρεται σε νοσοκομείο της Αθήνας αλλά ο ηρωικός παπάς που δεν φοβήθηκε ποτέ ούτε εχθρούς ούτε τον θάνατο τελικά στις 5 Αυγούστου του 1941 πέθανε στους Αμπελοκήπους από το τραύμα στο πόδι του που επιδεινώθηκε από τα κρυοπαγήματα που έπαθε στο μέτωπο.
Ο παπά-Νουφράκης εκτός των ηρωικών του πράξεων ήταν και πολυγραφότατος. Άφησε πολλά γραφτά, κυρίως σε ομοιοκατάληκτους 15σύλλαβους στίχους. Τα περισσότερα από αυτά ήταν ξεχασμένα. Όταν ανακαλύφθηκαν μερικά από αυτά εκδόθηκαν με την φροντίδα και την επιμέλεια ενός ανιψιού του.
Και μετά θάνατο συνέχισε να προσφέρει. Στη διαθήκη του άφηνε όλη του την περιουσία σε δύο ευαγή ιδρύματα: Στον Οίκο Τυφλών της Αθήνας και στο Νοσοκομείο του Ρεθύμνου.
Κατά την γνώμη μου ο Παπά Λευτέρης Νουφράκης θα έπρεπε να ανακηρυχθεί Άγιος από την Ιερά Συνοδό. Ανακηρύσσονται τόσοι και τόσοι. Ένας τέτοιος ήρωας και μάρτυρας θα έπρεπε να είναι από τους πρώτους.
Λίγο πριν το τέλος…
Εκτιμώ αγαπητοί μου αναγνώστες να γνωρίζετε και μια ακόμα ΑΓΝΩΣΤΗ συγκλονιστική και συναρπαστική ιστορία που πραγματοποιήθηκε περίπου τα χρόνια που αναφέρουμε σε αυτό το άρθρο.
ΠΩΣ ΠΑΡΑΛΙΓΟ Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΝΑ ΕΠΙΣΤΡΕΨΕΙ ΣΤΗΝ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ και η ιστορία ενός Ελληνικού χαρτονομίσματος που αναπαριστά την Αγία Σοφία με σταυρό και δίχως μιναρέδες το οποίο δυστυχώς ούτε αυτό βρήκε τον δρόμο να εκδοθεί και έτσι έμεινε και αυτό στην αφάνεια.
Μερικούς μήνες πριν τα συνταρακτικά γεγονότα που διαβάσατε παραπάνω με την Θεία Λειτουργία μέσα στην Αγία Σοφία από τον Ηρωικό παπά Ελευθέριο είχε συμβεί ένα ακόμα σημαντικό και σπουδαίο ιστορικό γεγονός το οποίο και αυτό αποσιωπήθηκε.
Ήταν 30 Οκτωβρίου 1918 όταν υπογράφηκε η γνωστή Συνθήκη ανακωχή του Μούδρου, η πρώτη ανακωχή του πολέμου μεταξύ του Άγγλου ναυάρχου Κάλθορπ, πληρεξούσιου των Συμμάχων της Αντάντ αφενός και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αφετέρου και έτσι η Ελλάδα βρέθηκε στην πλευρά των νικητών.
Κάτι που θα πρέπει να γνωρίζετε είναι ότι η Ανακωχή του Μούδρου ή Συνθήκη του Μούδρου ή Συνθήκη ανακωχής του Μούδρου υπογράφτηκε στον όρμο Μούδρο της Λήμνου, πάνω στο βρετανικό Θ/Κ Αγαμέμνων (Agamemnon) μεταξύ των Δυτικών Συμμαχικών Δυνάμεων, της Αντάντ (Entente), αφενός, και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αφετέρου, σηματοδοτώντας ουσιαστικά και τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Συγκλονιστικά γεγονότα συμβαίνουν ακριβώς εκείνη την χρονική στιγμή. Γεγονότα τα οποία χάθηκαν στην σκόνη του χρόνου και ξεχάστηκαν λόγω πολιτικών και γεωπολιτικών σκοτεινών σκοπιμοτήτων.
Τα Ελληνικά θωρηκτά Γ. Αβέρωφ και Κιλκίς, καταπλέουν στην Κωνσταντινούπολη ως μία από τις νικήτριες δυνάμεις του Μεγάλου Πολέμου και υψώνουν την ελληνική σημαία μέσα στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης ενώ ταυτόχρονα, τμήμα της Κρητικής Χωροφυλακής εγκαθίσταται στο Φανάρι, ως φρουρά του Πατριαρχείου.
Πραγματοποιούνται συγχρόνως μοναδικές συγκινητικές εκδηλώσεις ενθουσιασμού από όλο τον ελληνικό πληθυσμό της Κωνσταντινούπολης.
Εκείνη ακριβώς την περίοδο μαθαίνουμε ένα ακόμα πιο συνταρακτικό και συγκλονιστικό γεγονός το οποίο αποκαλύπτεται σε ένα άρθρο της τουρκικής εφημερίδας Zaman.
Η Zaman κάνει μια σημαντική αποκάλυψη γράφοντας ένα άρθρο στο οποίο αποκαλύπτει ξεκάθαρα ότι … «μετά την κατάληψη στις 13 Νοεμβρίου του 1918 της Κωνσταντινούπολης από τα συμμαχικά στρατεύματα της Αντάντ, οι Βρετανοί σκόπευαν να επιστρέψουν την Αγία Σοφία στους χριστιανούς της Πόλης αλλά την τελευταία στιγμή έκαναν πίσω.» !!!!
Στο άρθρο αυτό η Zaman αποκαλύπτει ότι οι πρώτες σκέψεις του τότε Βρετανού πρωθυπουργού, Lloyd George, …
μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τα στρατεύματα της Αντάντ τον Νοέμβριο του 1918, ήταν η άμεση παράδοση της Αγίας Σοφίας στους χριστιανούς.
Σύμφωνα πάντα με την τουρκική εφημερίδα … «Αν ο σταυρός θα αναρτιόταν ξανά στον τρούλο της Αγίας Σοφίας, θα ήταν ένα από τα μεγαλύτερα ιστορικά χτυπήματα για τους Τούρκους και θα έδινε το έναυσμα για την εκκένωση της Πόλης από το ισλαμικό στοιχείο, όπως υπολόγιζαν τότε και τα συμμαχικά στρατεύματα, αυτό θα ήταν ένα γεγονός μεγάλης ιστορικής συμβολικής αλλά και ψυχολογικής σημασίας και θα επηρέαζε αποφασιστικά στην οριστική επαναφορά της Πόλης στα ελληνικά χέρια.
Το σχέδιο είχε στηθεί με ένα τέλειο τρόπο (όπως συνηθίζουν οι Άγγλοι σε τέτοιες περιπτώσεις) και περιελάμβανε πολλές λεπτομέρειες όπως οι παρακάτω που θα διαβάσετε.
Η πρωτεύουσα του μουσουλμανικό χαλιφάτου που είχε μέχρι τότε την έδρα του στην Κωνσταντινούπολη, θα μεταφέρονταν στην Προύσα ή στο Ικόνιο πράγμα που σήμαινε ότι το μεγαλύτερο μέρος του μουσουλμανικού ιερατείου θα έφευγε από την Πόλη. Εξάλλου, όπως ανέφεραν τότε οι βρετανικές πηγές, στην Κωνσταντινούπολη ήδη υπήρχαν εκατοντάδες τζαμιά και έτσι η αλλαγή του καθεστώτος της Αγίας Σοφίας και η εκ νέου μετατροπή της σε χριστιανικό ναό δεν θα επηρέαζε τα θρησκευτικά καθήκοντα των μουσουλμάνων που θα παρέμεναν στην Πόλη.
Υπήρξε ένα έντονο παρασκήνιο διαβουλεύσεων και διαλόγων όσον άφορα σε ποιους θα παραδίδονταν η Αγία Σοφία. Διεκδικητές ήταν με πρώτη προτεραιότητα οι Έλληνες της Πόλης, (όπως ανέφεραν οι βρετανικές πηγές,) καθώς η Αγία Σοφία αποτέλεσε επί χίλια χρόνια το σύμβολο της ελληνικής ορθοδοξίας και την διεκδικούσε με σοβαρές αξιώσεις το ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο.
Υπήρξαν όμως και διεκδικήσεις από ρωσικής πλευράς ήδη από το 1915 από τον Ρώσο Trubetskoy και σχετικές αναφορές από τον γνωστό Ρώσο συγγραφέα, Dostoyevski.
Από την άλλη με την κίνηση αυτή, ο Βρετανός πρωθυπουργός υπολόγιζε ότι θα σημειώνονταν μια μεγάλη τάση φυγής των μουσουλμάνων προς την Μικρά Ασία καθώς θα φαίνονταν πως η Πόλη οριστικά περνούσε ξανά στα χέρια των χριστιανών και θα επανέρχονταν στο πρωταρχικό της όνομα, δηλαδή από Ιstanbul σε Κωνσταντινούπολη.
Και ενώ όλα ήταν έτοιμα και είχαν ήδη καταστρωθεί τα σχέδια για την εκ νέου μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε χριστιανική εκκλησία, έρχεται ένα γεγονός που «τρόμαξε» τους Άγγλους και φρενάρισαν τα σχέδια τους.
Οι Άγγλοι είχαν μεραρχίες στον πόλεμο οι οποίες αποτελούνταν αποκλειστικά από μουσουλμάνους στρατιώτες που πολεμούσαν όμως κάτω από τις διαταγές του Αγγλικού στρατού.
Αυτά ακριβώς τα στρατεύματα αντέδρασαν και τα χάλασαν όλα. Σχεδόν επαναστάτησαν όταν έμαθαν την πρόθεση της Αγγλίας να επιστρέψει στους χριστιανούς την Αγία Σοφία, φυσικά όχι από μόνα τους αλλά προφανώς από «κάποιο δάκτυλο η φυτίλι» που τους έβαλε την φωτιά.
Σχεδόν σύσσωμα τα μουσουλμανικά στρατεύματα της βρετανικής αυτοκρατορίας έφτασαν να απειλήσουν ακόμα ότι αν συνέβαινε κάτι τέτοιο θα ξεσηκώνονταν στις Ινδίες οι μουσουλμάνοι εναντίων των Βρετανών καθώς και σε άλλες περιοχές όπου η βρετανική αυτοκρατορία εξουσίαζε μουσουλμανικούς πληθυσμούς.
Όπως αντιλαμβάνεστε αυτό παραήταν βαρύ για τους Άγγλους και ειδικά σε πολιτικό επίπεδο.
Έτσι λοιπόν η πολιτική ηγεσία του Λονδίνου, ως το κέντρο της τότε αχανούς βρετανικής αυτοκρατορίας που εκείνη την εποχή διοικούσε το μεγαλύτερο μέρος του ισλαμικού κόσμου έχοντας ακόμα υπό την κατοχή της τις δυο σπουδαιότερες ιερές πόλεις των μουσουλμάνων, δηλαδή την Μέκκα και την Μεδίνα το ξανασκέφτεται.
Παγώνει το θέμα και έτσι χωρίς καμία εξέλιξη φτάσουμε στην μικρασιατική καταστροφή και την κατάληψη της Πόλης από τα στρατεύματα του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, στις 6 Οκτωβρίου του 1924.
Έτσι χάθηκε μια μοναδική ευκαιρία για τον χριστιανισμό αλλά και για τον ελληνισμό που θα επέστρεφε μετά από τεσσεράμισι αιώνες στον ιστορικό αυτό ναό.
Ο Κεμάλ όμως φέρθηκε με σεβασμό στην Αγία Σοφία. Δεν άφησε να γίνει τζαμί παρόλες τις μουσουλμανικές πιέσεις που δέχθηκε.
Πάντα Σύμφωνα με την τουρκική εφημερίδα, ο Κεμάλ, αποδέχτηκε κάποια νέα βρετανικά σχέδια που του σύστησαν να αποφύγει την μετατροπή της σε τζαμί, που αν δεν το έκανε κινδύνευε να την καταστρέψουν και τελικά να την μετατρέψει σε …. μουσείο.
Το σκεπτικό ήταν ο ιστορικός αυτός ναός να γίνει, όπως και έγινε, παγκόσμιο αξιοθέατο που κάθε χρόνο δίνει στην τουρκική οικονομία εκατομμύρια σε συνάλλαγμα από τους επισκέπτες που έρχονται από παντού για να θαυμάσουν αυτό το αριστούργημα της ελληνικής ορθοδοξίας.
Και ερχόμαστε στην συνθήκη της Λωζάνης (23 Ιουλίου 1923) η οποία επέβαλε τελείως διαφορετικό ελληνοτουρκικό καθεστώς τόσο εδαφικά όσο και πληθυσμιακά.
Τι συνέβαινε στην Ελλάδα όταν αυτά τα γεγονότα διαδραματιζόταν.
Η Ελλάδα και η Αθήνα ήταν σχεδόν σίγουρη ότι η Αγία Σοφία θα επανερχόταν σε Χριστιανικά χέρια και η Ισταμπούλ θα μετονομαζόταν ξανά σε Κωνσταντινούπολη. Η Ελληνική κυβέρνηση λοιπόν είχε χαράξει και τυπώσει ένα επετειακό χαρτονόμισμα των 500 Δρχ. το οποίο θα κυκλοφορούσε πανηγυρικά μετά τις υπογραφές των όλων όσων σας αναφέρω παραπάνω.
Το οποίο όπως αντιλαμβάνεστε δυστυχώς, δεν κυκλοφόρησε ποτέ.
Γιατί όμως δεν κυκλοφόρησε και με τι δικαιολογία. Εδώ είναι το εξωφρενικό και μια απόδειξη πως όταν θέλουν να παραποιήσουν τα γεγονότα ή να τα αποσιωπήσουν οι πολιτικοί τι έξυπνα κόλπα εφευρίσκουν.
ΠΡΟΣΕΞΤΕ!
Όπως οι Άγγλοι φοβήθηκαν τις μουσουλμανικές αντιδράσεις έτσι φοβήθηκαν και τις Ελληνικές. Έτσι λοιπόν ΕΘΑΨΑΝ τα γεγονότα και στην πραγματικότητα ποτέ δεν γνωστοποιήθηκαν τουλάχιστον επίσημα.
Ναι, αλλά πως θα δικαιολογούσαν την κοπή του Πεντακοσάρικου χαρτονομίσματος από τους Έλληνες με την Αγία Σοφία με τον Σταυρό και χωρίς μιναρέδες;
Η διπλωματία και η υποκρισία της πολικής εδώ «κέντησε κυριολεκτικά» μεταπλάθοντας την ιστορική αλήθεια …
Επίσημη λοιπόν δικαιολογία της μη κυκλοφορίας του χαρτονομίσματος ήταν «λόγω… πληθωρισμού».
Έτσι το χαρτονόμισμα παρέμεινε ένα σπάνιο αρχειακό δείγμα με ξεχασμένη πλέον σήμερα την ιστορία που το συνοδεύει.
Ναι, αλλά εσείς σήμερα μόλις την ξανά ανακαλύψατε και την μάθατε.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ένας σύντομος επίλογος ο οποίος εξηγεί πως τα δυο αυτά γεγονότα που διαβάσατε παραπάνω συνδέονται με τις ενέργειες του Τούρκου πρόεδρου και τις ενέργειες του που κάνει σήμερα.
Οι διαπιστώσεις αυτές δεν είναι δικές μου θεωρίες αλλά είναι αποτέλεσμα αποκαλύψεων και διαπιστώσεων ειδικών εμπειρογνωμόνων που γνωρίζουν την ΜΥΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ και ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ της περιοχής.
Επίσης αποκαλύπτεται περίτρανα κάτι άλλο σπουδαίο. ΠΩΣ Ο Τούρκος Πρόεδρος γνωρίζει πολύ καλά την Ιστορία (κάτι για το οποίο δεν μπορούμε να πούμε για εμάς τους Έλληνες που αγνοούμε ηθελημένα και εγκληματικά την ιστορία μας).
Και αυτήν ακριβώς την άψογη γνώση της ιστορίας ο Τούρκος πρόεδρος την χρησιμοποιεί πολύ σοφά για να στηρίξει, να προωθήσει και να προασπίσει τα συμφέροντα και τα σχέδια του, διεξάγοντας έναν έξυπνο πόλεμο που ναι μεν φαίνεται να στηρίζεται στην απειλή των όπλων αλλά στην πραγματικότητα τον διεξάγει διπλωματικά στηριζόμενος στα ιστορικά ντοκουμέντα. Αυτό ακριβώς του δίνει την δυνατότητα να μοιάζει ανίκητος χωρίς κανείς να μπορεί να αντιπαλέψει τα επιχειρήματα του.
Ο Τούρκος πρόεδρος έχει στήσει ένα σχέδιο εδώ και πολλά χρόνια και το σχέδιο αυτό όσοι ασχολούνται με την διπλωματία και την γεωπολιτική το γνωρίζουν πολύ καλά. Για τον Ερντογάν το θέμα της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τζαμί είναι πολύ πιο πολύπλοκο και δεν αφορά ούτε μόνο τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, ούτε τις σχέσεις της Τουρκίας με τους Χριστιανούς. Συμπεριλαμβάνει πολλές παραμέτρους και είναι ένα δικό του προσωπικό στοίχημα.
Ο Ερντογάν προσπαθεί να καταφέρει αυτό που σας αναφέρω παραπάνω και ήταν αυτό που τρόμαξε τους Άγγλους ώστε να μην προχωρήσουν στην μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε χριστιανικό ναό. Ένα άλλο που προσπαθεί να καταφέρει ο Τούρκος πρόεδρος είναι η αλλαγή των ισορροπιών της περιοχής αλλά προς την μουσουλμανική συμφεροντολογία αυτήν την φορά σε αντίθεση με αυτό που προσπαθούσαν οι Άγγλοι (σύμμαχοι μας εκείνη την εποχή) όπως αναφέρω παραπάνω.
Στην πραγματικότητα πάει να αλλάξει αυτό που είχε κάνει ο Μουσταφά Κεμάλ προσπαθώντας να ακυρώσει τις αποφάσεις του και να αποτελέσει αυτός (ο Ερντογάν) ο ίδιος αλλά και η Τουρκία το κράτος που θα προστατεύει (και θα ελέγχει) τους Μουσουλμάνους.
Μετατρέποντας ξανά, την Αγία Σοφία σε τζαμί είναι από την μία ιστορική εκδίκηση στους «σύμμαχους» που επί καιρό Κεμάλ την μετέτρεψαν από τζαμί σε μουσείο και από την άλλη είναι ένα επιθετικά ηχηρό μήνυμα να την κάνει σημείο θρησκευτικής αναφοράς για τους μουσουλμάνους και προχωρώντας ακόμα παραπέρα την εκδίκηση του γνωρίζοντας πολύ καλά την ιστορία, που όχι μόνο όπως διαβάσατε παραπάνω η Κωνσταντινούπολη δεν μετονομάστηκε ξανά με το Ελληνικό της (Βυζαντινό) όνομα αλλά παρέμεινε σε Ισταμπούλ.
Ο Ερτνογάν το προχωρεί ακόμα πιο πέρα μετονομάζοντας την από Ισταμπούλ σε Ισλαμπόλ (Islam-bol) όνομα που συμβολικά σημαίνει «το Ισλάμ αφθονεί». Με τον τρόπο αυτό θέλει να μειώσει τη δύναμη της Μέκκας και της Μεδίνας (οι δυο ιερές πόλεις για τους Μουσουλμάνους) όπου βρίσκονται και τα δυο σημαντικά τζαμιά για το Ισλάμ (το τρίτο είναι το τέμενος Αλ-Άκσα στην Ιερουσαλήμ) και να αναγάγει την Κωνσταντινούπολη (στα Ελληνικά) την κυρία ισλαμική ιερή πόλη.
Και πίσω από όλα αυτά κρύβεται … το χρήμα.
Χρήμα που έχει ανάγκη η Τουρκία η οποία οικονομικά βρίσκεται σε πολύ άσχημη κατάσταση.
Προσέξτε. Η Μέκκα και η Μεδίνα ανήκουν στη Σαουδική Αραβία που από την μια τις εκμεταλλεύονται οικονομικά και από την άλλη εμποδίζουν τα σχέδια του Ερντογάν να έχει τον πρώτο λόγο ως ηγέτης των Μουσουλμάνων.
Τώρα λοιπόν διαβάζοντας από την μια τις δυο άγνωστες ιστορίες που αναφέρονται στο πρώτο μέρος του άρθρου και τα «μυστικά» σχέδια του Τούρκου πρόεδρου έχετε μια εκ των έσω αντίληψη τι έχει προηγηθεί ιστορικά, τι συμβαίνει αυτήν την στιγμή και τι σχέδια υπάρχουν για το μέλλον της περιοχής μας.
Ελπίζω να βοήθησα με αυτό το άρθρο από την μια στην αναπτέρωση της Ελληνικής Θρησκευτικής μας ανάτασης και αξιοπρέπειας και από την άλλη στην κατανόηση των ιστορικών γεωπολιτικών κοσμογονικών γεγονότων που συμβαίνουν αυτήν την στίμη.
Σας ευχαριστώ πολύ για τον χρόνο και την ανάγνωση σας.
ΕΠΙΜΕΤΡΟ:
ΤΙ ΛΕΕΙ Η ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΗΣ
Η Συνθήκη της Λωζάνης ηχεί ως αντικείμενο την ανταλλαγή των πληθυσμών μετά το πέρας του ελληνοτουρκικού πολέμου και την διασφάλιση των δικαιωμάτων τους, σε ένα γενικό πλαίσιο προστασίας των δικαιωμάτων τους, ένθεν κείθεν. Στην πάροδο του χρόνου και των κοινωνικοιστορικών εξελίξεων που ακολούθησαν, σε διεθνές επίπεδο, μια σειρά άλλων διεθνών συμφωνιών ήλθαν να συμπληρώσουν νομικά τα κενά που εκ των πραγμάτων είχε, η Συνθήκη της Λωζάνης. Με βάση το συνολικό αυτό πλέγμα συμφωνιών, κινούνταν και κινούνται και σήμερα, ακόμη, οι διεθνείς θεσμοί στην προσπάθειά τους να βελτιωθεί η κατάσταση. Είναι επόμενο να υπάρχει διαφορά μεταξύ του διπλωματικού και ρεαλιστικού ευκταίου.
Σύμφωνα με την συνθήκη της Λωζάνης τα τζαμιά στην Κομοτηνή αποτελούν de jure, αντικείμενο διακρατικών εγγυήσεων της Συνθήκης της Λωζάνης βάσει της οποίας αναγνωρίζονται, νομικά, η ύπαρξη και τα δικαιώματα της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη. Ως εκ τούτου οποιαδήποτε ενέργεια η προσπάθεια μετατροπής τόπου της θρησκευτικής λατρείας της μουσουλμανικής μειονότητας στη Θράκη, για αντίποινα, θα παραβίαζε αυτομάτως το πνεύμα και το γράμμα της Συνθήκης της Λωζάνης.
Παναγιώτης Κουλουμπής
Syros Stories
Πηγές και Βιβλιογραφία
Εφημερίδα ZAMAΝ: https://www.hurriyet.com.tr/galeri-ayasofyanin-asirlik-tarihi-ayasofya-ne-zaman-muze-oldu-kac-yilinda-yapildi-iste-yeniden-cami-olma-sureci-41560467/6
Οι πανέμορφες ρεαλιστικές ζωγραφιές είναι από το εξαιρετικό Παιδικό βιβλίο της 'Άννας Ιακώβου «Συνέβη εις την Πόλη»
Αντώνης Στιβακτάκης απο αυτά που του είπε ο παππούς του.
Κυριακού Ανδρέα, Λειτουργία στην Αγία-Σοφία το Γενάρη του 1919, στο περ. "Τα Πάτρια" 1996, 4-5, 57-61 (αναδημοσίευση από το περ. "Ορθόδοξη Μαρτυρία", Κύπρος).
Κουβελα Γ.Δ., η Τελευταία Λειτουργία στην Αγία-Σοφία, στο περ. "Σύνδεσμος", 1992, 259, 82.
Χατζή Ν.Μ., Η τελευταία Λειτουργία στην Αγία-Σοφία, στο περ. "Σύνδεσμος" 1992, 262-263, 133
Από τις διηγήσεις του Εμμανουήλ Γ. Γελασάκη (1897-1988). (31/5)
Σημείωση Αντ. Θ.Βασιλάκη : Όπως με πληροφόρησε ο εγγονός του αδελφού του παπά Νουφράκη, σήμερα (Καλοκαίρι 2001) κατασκευάζεται προτομή του ήρωα στο χωριό του.
Το κείμενο προδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ηρακλείου Κρήτης "ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ") την 3/6/1998
Το άρθρο αυτό προδημοσιεύτηκε στην Ερμούπολη, Σύρος Κυκλάδες Ελλάδα στις 9 Ιουνίου του 2016 και έκτοτε έγινε αντικείμενο μελέτης από πολλούς ιστορικούς και απλούς ανθρώπους που αγνοούσαν την σπουδαία και σημαντική αυτή ιστορία.
Σήμερα το αναδημοσιεύουμε αναθεωρημένο και με περισσότερες άγνωστες λεπτομέρειες που ντοκουμέντα για το Syros Today.
