Στο κέντρο της Ερμούπολης και ανεβαίνοντας το «ανηφοράκι» λίγο μετά το Ξενοδοχείο Paladion (ένα παλιό ανακαινισμένο νεοκλασικό που μετατράπηκε σε ένα θαυμάσιο ξενοδοχείο) θα συναντήσει κάποιος ανάμεσα στα παλιά νεοκλασικά κτήρια της περιοχής των «Ψαριανών» ένα παλιό κτήριο ακριβώς στο ύψος του δρόμου με την μεγάλη πλην όμως ταλαιπωρημένη από την πάροδο του χρόνου επιγραφή … «Φαρμακείο ΝΙΚ. Ε. Κωβαίου».
Κανείς δεν μπορεί να φανταστεί τι μπορεί να δει μπαίνοντας μέσα στο φαρμακείο αυτό.
Και πράγματι, μόλις κάποιος περάσει την παλιά πόρτα του καταστήματος ξαφνικά βρίσκεται μέσα σε … «ένα άλλο κόσμο». Μάλλον καλύτερα σε μια άλλη εποχή.
Όλα όσα αντικρίζει ο επισκέπτης προέρχονται ατόφια χωρίς καμία επέμβαση ή παρέμβαση από το 1837 όταν αυτό το φαρμακείο ιδρύονταν στην Σύρο ως το πρώτο επίσημο φαρμακείο στην Ελλάδα.
Αυτή είναι η ιστορία του.
Παρακολουθήστε ένα ολιγόλεπτο βίντεο το όποιο κινηματογραφήθηκε μέσα στο ιστορικό αυτό φαρμακείο με μια συνέντευξη του σημερινού τελευταίου ιδιοκτήτη και βλέποντας παράλληλα μοναδικές σπάνιες εικόνες από το εσωτερικό και την διαρρύθμιση του φαρμακείου και στη συνέχεια θα διαβάστε περισσότερα για την ιστορία του από όσα δεν λέγονται και αναφέρονται στη σύντομη συνέντευξη.
Πέντε γενιές φαρμακοποιών εργάστηκαν και πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στον κόσμο της Σύρου αλλά και της Ελλάδος γενικότερα όταν στην Ελλάδα υπήρχαν ελάχιστα φαρμακεία και το φαρμακείο αυτό ήταν από τα καλύτερα και πιο εξειδικευμένα στην χώρα.
Το φαρμακείο του Νίκου Κωβαίου στην Ερμούπολη της Σύρου ιδρύθηκε το 1837 από τον Γενοβέζο Ιταλό φαρμακοποιό Πέτρο Καρμπόνε που ήρθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1835 και αποβιβάστηκε στο «μεγάλο Λιμάνι της Σύρου» όπως το χαρακτήριζαν την εποχή εκείνη ως λιμάνι υποδοχής στην Ελλάδα πριν από την κατασκευή της διώρυγας της Κορίνθου.
Ήταν ακριβώς η εποχή που η Ερμούπολη περίπου μια 15ετία μετά την επανάσταση της Ελλάδος ενάντια στην Οθωμανική αυτοκρατορία είχε δεχτεί τα πρώτα κύματα των προσφύγων και είχε ξεκινήσει την δημιουργία της μεγάλης μητρόπολης που πήρε το όνομα του Θεού Ερμή, του αγγελιαφόρου των θεών της ελληνικής μυθολογίας την πιο συμπαθητική θεότητα του ελληνικού Δωδεκάθεου, καθώς συνδυάζει, αρχικά, πολύ έντονα τα ανθρώπινα με τα θεϊκά στοιχεία, αλλά και διότι θεωρείται, ουσιαστικά, ο πρώτος δάσκαλος του ανθρώπινου γένους. Εκείνος είναι που εισήγαγε τα γράμματα και τις επιστήμες στην ανθρωπότητα, δίδαξε τη χρήση της διάνοιας και, μάλιστα, υπάρχουν μύθοι οι οποίοι του αποδίδουν τη μετάδοση της γνώσης της φωτιάς στους ανθρώπους. Ταυτόχρονα, είναι προστάτης του εμπορίου, των ουσιαστικών τελετών και της μαγείας. Εκφράζει με ένα αρχετυπικό, σχεδόν, τρόπο την ταχύτητα, την ευλυγισία, τη μεταβλητότητα, μα και τους απατηλούς δρόμους που κάποιες φορές ακολουθεί ο νους, καθώς εύκολα απατάται και κάνει λάθη. Διαθέτει, επιπλέον, μια σκιώδη και περισσότερο ανθρώπινη όψη, καθώς είναι πρώτος στην απάτη, το ψεύδος και την κλοπή.
Ήταν η εποχή που η Ερμούπολη πρωτοπορούσε και πρωτοτυπούσε σε κάθε εμπορικό, καλλιτεχνικό και κοινωνικό status όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη ακόμα χαρακτηρισμένη ως Μάντσεστερ της Μεσογείου για την βιομηχανική της ανάπτυξη ως το Λιβόρνο της Ελλάδος για το εξαιρετικά πρωτοποριακό και υπερδραστήριο λιμάνι της αλλά και ως πολιτιστικό κέντρο μεταξύ Ανατολής και δύσης.
Οι πρώτες τράπεζες στην Ελλάδα, τα πρώτα εργοστάσια, τα πρώτα καρνάγια, το πρώτο ηλεκτρικό εργοστάσιο, το πρώτο νοσοκομείο και εκατοντάδες άλλες πρωτοπορίες παρουσιάζονταν σαν σπάνια άνθη στην ανθούσα Ερμούπολη την εποχή εκείνη.
Όλα αυτά ακριβώς εκείνη την εποχή ήταν έντονα και διάχυτα στους εύπορους καλαίσθητους, υψηλής κουλτούρας και πολιτισμού αλλά και ολοφάνερα προοδευτικούς πολύ μπροστά από την εποχή τους κατοίκους της Ερμούπολης.
Η Ερμούπολη κατοικούνταν από τουλάχιστον 23.000 μόνιμους κατοίκους με επιπλέον αρκετές χιλιάδες εργαζομένους περαστικούς και επισκέπτες.
Υπέρλαμπρα πολυτελή ξενοδοχεία, ναυτιλιακές εταιρείες που δρομολογούσαν τα πλοία τους να περνούν από την Ερμούπολη, ακόμα και αεροπορική σύνδεση με την Ευρώπη.
Ήταν απόλυτα φυσιολογικό να υπάρξει ανάμεσα σε όλους αυτούς τους νεωτερισμούς και ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ ΣΤΗΝ Ελλάδα.
Ο Πέτρο ή Πιέτρο Καρμπόνε όπως σας αναφέρω παραπάνω ήρθε στην Σύρο το 1835 αρχικά ως επισκέπτης.
Παρ' όλα αυτά ο κύριος Καρμπόνε ένα χρόνο αργότερα γύρισε στην Γένοβα όπου παντρεύτηκε και ξαναγύρισε στη Σύρο και αυτήν την φορά ανοίγει επίσημα το φαρμακείο υιοθετώντας πλέον Ελληνικό όνομα ως Καρβώνης ακριβώς στο σημείο που βρίσκεται σήμερα.
Το φαρμακείο άρχισε να λειτουργεί και γίνεται διάσημο και αγαπητό όχι μόνο στη Σύρο αλλά και στην Ελλάδα.
Από εκεί και έπειτα το φαρμακείο λειτουργεί με τους διαδόχους της οικογένειας.
Αρχικά τον διαδέχτηκαν πρώτα ο γιος του Αλοΐσιος (Λούης) και στη συνέχεια ο εγγονός του Πέτρος Καρβώνης το 1900. Μετά ο γαμπρός του Πέτρου Καρβώνη, ο Ευάγγελος Κωβαίος το 1936 και το 1971 ο γιος του Ευαγγέλου Κωβαίου, ο Νικόλαος Κωβαίος. Αυτό συνεχίζεται σε αυτήν την οικογενειακή επιχείρηση για έξι ολόκληρες γενιές.
Για τουλάχιστον 75 χρόνια το φαρμακείο υπήρξε το μοναδικό φαρμακείο στο νησί της Σύρου και η δραστηριότητα του δεν έμεινε μόνο στην φαρμακευτική κάλυψη των κατοίκων του νησιού αλλά και στην προμήθεια φαρμακευτικού υλικού των διερχόμενων πλοίων, του νοσοκομείου της Σύρου του φυσιατρείου αλλά και σε εξαγωγές στέλνοντας φάρμακα και φαρμακευτικό υλικό σε όλα τα νησιά των Κυκλάδων.
Παράλληλα δραστηριοποιείται ιδρύοντας ένα πολυιατρείο με πέντε διαφορετικούς (διαφορετικής ειδικότητας) γιατρούς, ιδρύοντας στην πραγματικότητα το πρώτο Ιατρικό κέντρο στην Ιστορία και αυτό στη Σύρο. (άλλη μια άγνωστη πρωτοτυπία της Σύρου)
Στην σημερινή του θέση έρχεται και ανοίγει το 1912. Προηγουμένως δεν είμαστε σίγουροι που ακριβώς βρισκόταν.
Η διαρρύθμιση και η διακόσμηση του φαρμακείου είναι κάτι που αξίζει να αναφερθούμε περισσότερο για αυτήν.
Προσέξτε το έξης:
ΟΛΑ ΤΑ ΦΡΑΜΑΚΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΕΚΕΙΝΗΣ ΕΙΧΑΝ ΑΚΡΙΒΩΣ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΔΙΑΡΡΥΘΜΙΣΗ και ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΔΑΚΟΣΜΗΣΗ.
Και όταν λέμε όλα εννοούμε κυριολεκτικά ΟΛΑ ΣΕ ΟΛΟ ΣΧΕΔΟΝ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ όπου υπήρχαν φαρμακεία. Ήταν μια Ιταλική διακόσμηση.
Ο λόγος που αυτό συνέβαινε ήταν ότι έπρεπε να φαίνονται όλα πεντακάθαρα στη σωστή τους θέση με επιγραφές που να αναφέρουν ακριβώς τι περιέχει το κάθε συρτάρι ή το κάθε ράφι.
Η δουλειά του φαρμακοποιού δεν ήταν απλή υπόθεση.
Τους φαρμακοποιούς τους έλεγαν «ΦΑΡΜΑΚΟΤΡΙΦΤΕΣ»
Ήταν μια εποχή πολύ ιδιαίτερη και δύσκολη. Τα φαρμακεία είχαν άλλη μορφή. Τα φάρμακα τα έφτιαχναν οι ίδιοι οι φαρμακοποιοί οι οποίοι κρατούσαν και βιβλίο στο οποίο έγραφαν αναλυτικά τη σύσταση των φαρμάκων και τη συνταγή του γιατρού βάση την οποία εκτελούσαν.
Εκείνη την εποχή τα φάρμακα τα έλεγαν δηλητήρια. Και ήταν. Αλλά στα χέρια του φαρμακοποιού έσωζαν ζωές.
Την παλαιά εποχή τα φάρμακα κατασκευάζονταν από τους φαρμακοποιούς με τους φαρμακοτρίφτες. Οι βοηθοί των φαρμακοποιών που λέγονταν φαρμακοτρίφτες, ακολουθούσαν τη συνταγή των φαρμακοποιών και έτριβαν ή κοπανούσαν βότανα ή ορυκτά προϊόντα και έφτιαχναν φάρμακα.
Kαι για να επανέλθουμε στο φαρμακείο μας στη Σύρο, ως σήμερα ο γιος του Ευάγγελου, Νίκος Κωβαίος, που το ανέλαβε το 1971, διατηρεί το φαρμακείο όπως ήταν τότε (δεδομένου ότι στο σημερινό κτήριο το φαρμακείο μεταφέρθηκε λόγω οικονομικής ευχέρειας το 1912) έχοντας το μετατρέψει σε ένα πολύ όμορφο μουσείο διατηρώντας όμως την ιταλική επίπλωση του 1837. Εκεί μπορεί να βρει κανείς μία μεγάλη συλλογή σκευών και εργαλείων, σπάνια βιβλία και εγχειρίδια φαρμακευτικής.
Αξίζει να πούμε λίγα πράγματα για την Έδρα της Φαρμακολογίας στην Ελλάδα.
Συστήθηκε επίσημα το 1838 με Βασιλικό Διάταγμα και ανήκει στην Ιατρική Σχολή. Οι φοιτητές που δεχόταν έπρεπε να έχουν συμπληρώσει τα 16 χρόνια, να έχουν ολοκληρώσει το Ελληνικό Σχολείο, να έχουν γνώσεις λατινικών και να έχουν μαθητεύσει τουλάχιστον τρία χρόνια σε κάποιο φαρμακείο. Στα δύο πρώτα χρόνια της σχολής δεν υπήρξε κανένας φοιτητής ενώ οι πρώτοι πτυχιούχοι θα είναι το 1841. Η φοίτηση θα γίνει τετραετής μόλις το 1911. Προκειμένου να χορηγηθεί η άδεια άσκησης επαγγέλματος από το Ιατροσυνέδριο, έπρεπε ο φοιτητής κάθε χρόνο, στις καλοκαιρινές του διακοπές να κάνει τρίμηνη εξάσκηση κοντά σε φαρμακοποιό ενώ έπρεπε και μετά το πτυχίο του να κάνει άλλους έξι μήνες άσκηση. Όπως είναι φυσικό η φοίτηση στη φαρμακευτική σχολή ήταν πάρα πολύ ακριβή, ωστόσο το κύρος της ήταν εφάμιλλο με αυτό των αντίστοιχων σχολών της Ευρώπης, όπως αναφέρει και ο ιστορικός καθηγητής της σχολής Αναστάσιος Κ. Λαμβέργης: «Οι έχοντες φαρμακεία ανεγνωρισμένα υπό του Κράτους φαρμακοποιοί δεν δύνανται να συγκριθούν προς τους άλλους εμπόρους, καθόσον μορφούνται οι επιστήμονες ούτοι κατόπιν μακροχρονίων και δύσκολων μελετών και λίαν δαπανηρών σπουδών».
Μια άλλη ιστορική διευκρίνηση που αξίζει να πούμε είναι ότι το Φαρμακείο Καρβώνης (Κωβαίος) δεν είναι ακριβώς το πρώτο στην Ελλάδα. Υπάρχει μια ιστορική λεπτομέρεια την οποία πρέπει να διευκρινίσουμε.
Προσέξτε…
Το πρώτο φαρμακείο στην Ελλάδα ιδρύθηκε στο Ναύπλιο.
Βρίσκεται στην απέναντι πλατεία «Των Τριών Ναυάρχων» (μέρος της Παλιάς Πόλης), δεξιά του δημαρχείου της πόλης και ιδρύθηκε το 1828 από το Βονιφάτιο Βοναφίν.
Ο Βονιφάτιος Βοναφίν γεννήθηκε το 1800 στην Τεργέστη και σπούδασε Χημεία στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβας εκεί που ο Καποδίστριας είχε σπουδάσει ιατρική. Ήταν γόνος μίας πλούσιας οικογένειας η οποία ήταν διατιθεμένη να τον βοηθήσει να ανοίξει το μεγαλύτερο φαρμακείο στην Τεργέστη, ωστόσο το 1826 γνωρίζει τη σύζυγό του που καταγόταν από την Ύδρα και εγκαθίσταται στο νησί. Μετά το θάνατο του παιδιού τους φεύγουν απ’ την Ύδρα και εγκαθίστανται στο Ναύπλιο, όπου στην αρχή προσπάθησε να διοριστεί ως φαρμακοποιός στο στρατιωτικό νοσοκομείο της πόλης. Όμως δεν τα κατάφερε και έτσι άνοιξε το δικό του φαρμακείο το 1826. Γνωρίζουμε ακόμα ότι στην πόλη είχε λειτουργήσει ένα άτυπο φαρμακείο που στην πραγματικότητα ήταν υποστηρικτικό των δραστηριοτήτων του γιατρού Θεόδωρου Πασχάλη, ο οποίος το διηύθυνε και παρασκεύαζε παράλληλα τα απαραίτητα φάρμακα. Ο Πασχάλης ήταν επίσης απόφοιτος της Ιατρικής στην Πάντοβα όπως ο Καποδίστριας. Το φαρμακείο του Βονιφάτιου, «ο Σωτήρ», αρχικά στεγαζόταν σε μία παλαιότερη διώροφη κατοικία η οποία όμως σήμερα δε σώζεται. Το υπάρχον νεοκλασικό κτήριο χτίστηκε περίπου το 1880. Η συμβολή του στη ζωή της πρωτεύουσας ήταν τόσο σημαντική, που ο κυβερνήτης και φίλος του, Ιωάννης Καποδίστριας του απένειμε το Χρυσό Μετάλλιο του Φοίνικα, ενώ ανακηρύσσεται και πρόξενος της Αυστρίας στην Ελλάδα. Βέβαια το όνομά του έχει συνδεθεί με τη δολοφονία του Καποδίστρια και πιο συγκεκριμένα με την ταρίχευσή του, αφού ο Βοναφίν ήταν αυτός που την ανέλαβε. Το γεγονός αυτό μαρτυρά σήμερα η μαρμάρινη επιγραφή στην πρόσοψη του κτηρίου, που τοποθετήθηκε τη δεκαετία του 1980 από τον πρόεδρο του συλλόγου «Παλαμήδης», Τ. Τούμπα και γράφει:
ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΦΑΡΜΑΚΕΙΟΝ
ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
1828-1972
ΙΔΡΥΤΗΣ ΒΟΝΙΦΑΤΙΟΣ ΒΟΝΑΦΙΝ.
ΕΔΩ ΕΤΑΡΙΧΕΥΘΗ
Ο Α΄ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ
ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
ΤΗΝ 28/09/1831
Δεν ξέρω αν διαβάσατε προσεκτικά την επιγραφή…
«ΕΔΩ ΕΤΑΡΙΧΕΥΘΗ
Ο Α΄ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ
ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ
ΤΗΝ 28/09/1831»
Το ιστορικό κτίριο στο Ναύπλιο του πρώτου φαρμακείου που λειτούργησε στην Ελλάδα πέρασε στην κυριότητα του Δήμου Ναυπλιέων, καθώς υπεγράφησαν τα συμβόλαια μεταβίβασης από τις τρεις εκκλησίες που το είχαν στην ιδιοκτησία τους.
Τα συμβόλαια, παρουσία συμβολαιογράφου, υπέγραψαν εκ μέρους των εκκλησιών οι πρόεδροι των εκκλησιαστικών συμβουλίων, Αγίου Γεωργίου π. Ελευθέριος Μίχος, Αγίου Νικολάου π. Κυριακός Αγγελόπουλος και Γενεσίου της Θεοτόκου (Παναγίας) π. Διονύσιος Ταμπάκης, και εκ μέρους του Δήμου Ναυπλιέων ο δήμαρχος Δημήτριος Κωστούρος, ενώ η τιμή της αγοραπωλησίας ανέρχεται στο ποσό των 585.000 ευρώ.
Μετά την υπογραφή των συμβολαίων, ο δήμαρχος δήλωσε πως πρόκειται για ιστορική στιγμή, καθώς ένα ιστορικής σημασίας κτίριο, στο οποίο ταριχεύθηκε ο πρώτος κυβερνήτης της Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας και λειτούργησε ως το πρώτο φαρμακείο στη νεότερη ιστορία της χώρας, περνάει πλέον στην κυριότητα του Δήμου Ναυπλιέων. Το επόμενο στάδιο είναι να αποφασιστεί η περαιτέρω αξιοποίησή του.
Αξίζει να γνωρίζετε ότι το πρώτο φαρμακείο του ελληνικού κράτους του χημικού Βονιφάτιου Βοναφίν στο Ναύπλιο θα μετατραπεί σε μουσείο μετά το μνημόνιο συνεργασίας που θα υπογραφεί μεταξύ του Δήμου Ναυπλίου και του Πανελλήνιου Φαρμακευτικού Συλλόγου. Στο μνημόνιο θα καθορίζεται ότι ο ΠΦΣ θα αναλάβει τη διεξαγωγή της απαραίτητης μελέτης για το στήσιμο του μουσείου, την οποία θα κάνει ο έφορος του Ελληνικού Φαρμακευτικού Μουσείου στη Θεσσαλονίκη, ενώ ο Δήμος θα αναλάβει τα θέματα που αφορούν το κτίριο.
(Το τι κάνουμε στην Σύρο διαθέτοντας μια τέτοια ανάλογη και πολλές φορές πιο σημαντική κληρονομιά το γνωρίζουμε όλοι πολύ καλά…)
Αξίζει επίσης να σας πω ότι υστέρα από προσεκτικές έρευνες ανακαλύψαμε πως και εδώ υπάρχει μια μεγάλη ιστορική ανακρίβεια … Λοιπόν η αλήθεια είναι ότι αυτό δεν ισχύει.
Κατ' αρχάς ίσως θα ρωτήσετε γιατί χρειάστηκε να ταριχευτεί ο Καποδίστριας;
Η απάντηση είναι απλή και την αναφέρει η ιστορία.
Μετά τον θάνατο του η σωρός του εκτέθηκε σε δημόσιο προσκύνημα για 14 ημέρες.
Για να μπορέσει να γίνει αυτό έπρεπε οπωσδήποτε να γίνει ταρίχευση.
Ο Καποδίστριας λοιπόν για την διευκρίνηση της αλήθειας, δεν ταριχεύθηκε στο φαρμακείο εκείνο, αλλά στο Κυβερνείο (εκεί που τώρα βρίσκεται ο ανδριάντας του Όθωνα) αλλά Ναι από τον φαρμακοποιό αυτόν. Αυτό προκύπτει από τη Γενική Εφημερίδα της Κυβέρνησης, στην οποία είχαν δημοσιευθεί όλα τα σχετικά στοιχεία γύρω από τη δολοφονία του Καποδίστρια. Επίσης, το 1875 η εφημερίδα «Ναυπλία» του Μ. Λαμπρινίδη, στη σελ. 292 αναφέρει ότι: «O νεκρός του Ι. Καποδίστρια μετεκομίσθη ευλαβώς εκ του ναού του Αγίου Σπυρίδωνος εις το ανάκτορο αυτού, συνοδευόμενος υπό πλήθους λαού ολοφυρομένου επί τη απωλεία και καταρωμένου τους αυτουργούς? εκεί δεετά την αυτοψία εταριχεύθη υπό του φαρμακοποιού Β. Βοναφίν και απετέθη εις την αίθουσαν της υποδοχής (του Κυβερνείου), όπου ο λαός συνέρρεε και καθισπάζετο τα πόδια αυτού». Ένα άλλο σημείο όπου αναφέρεται το Κυβερνείο ως ο χώρος ταρίχευσης είναι η μυθιστορηματική βιογραφία του Βοναφίν, την οποία έγραψε ο Θ. Κωστούρας και εκεί αναφέρει ξεκάθαρα ότι: «ο Μέγας Νεκρός, ανάμεσα σε γόους και ολοφυρμούς του πλήθους, μεταφέρθηκε στο Κυβερνείο, όπου οι γιατροί Παπαδόπουλος, Μαράτος, Τράϊμπερ, έκαναν τη νεκροψία …και κατόπιν ο Β. Βοναφίν ανάλαβε … την ταρίχευση του αδικοσκοτωμένου Κυβερνήτη».
Ευχαριστίες: Στον Κύριο Κωβαίο για την εμπιστοσύνη και την συμπάθεια στην δουλειά μου ώστε να μου επιτρέψει να κινηματογραφήσουμε εγώ με τις συνεργάτιδες μου το φαρμακείο του και να μας δώσει την συνέντευξη που παρακολουθήσατε.
Στον κύριο Δημήτρη Παπαγούνα. Στην συνεργάτιδα μου Δήμητρα Μακρυκώστα για την κινηματογράφηση του φαρμακείου την μαγνητοσκόπηση της συνέντευξης και την επιμέλεια των αρχείων.
ΠΗΓΕΣ: Ιστορία της Φαρμακευτικής Skaltsa, Eleni
LINKS: Η ιστορία του φαρμάκου από την αρχαιότητα έως σήμερα https://www.healthview.gr/i-istoria-toy-farmakoy-apo-tin-archaiotita-eos-simera/
Ιστορίες παλιών Φαρμακείων: Ναύπλιο και Ερμούπολη
https://www.maxmag.gr/agnosti-ellada/istories-palion-farmakeion-nayplio-kai-ermoypoli/
Ταξίδι στα μυστικά της φαρμακευτικής ιστορίας
https://m.naftemporiki.gr/story/1282209
Το Ελληνικό Φαρμακευτικό Μουσείο μέσα από ένα κλικ
https://m.naftemporiki.gr/story/1740514
old photos - fineartamerica.com
ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΟ ΣΤΙΣ ΕΠΟΜΕΝΕΣ ΓΕΝΙΕΣ ΤΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΩΝ ΤΗΣ ΣΥΡΙΑΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ.
Δημοσιογραφική έρευνα Οκτώβριος 2022
Παναγιώτης Κουλουμπής Syros Stories – SyrosToday
Video και Photo @copyright Παναγιώτης Κουλουμπής - Δήμητρα Μακρυκώστα
