Τεράστια μείωση της αγροτικής παραγωγής, τεράστια μείωση των δασικών εκτάσεων και αντίστοιχη αύξηση των δομημένων επιφανειών. Αυτή τη δομική μεταβολή, η οποία έχει συντελεστεί μέσα σε 30 χρόνια στα νησιά του βόρειου και του νότιου Αιγαίου, καταγράφουν οι επιστήμονες. Παράλληλα, τα νησιά βιώνουν μια άνευ προηγουμένου μεγέθυνση του τουρισμού, με αποτέλεσμα σε πολλά από αυτά τίποτα να μην είναι πλέον αυθεντικό, αλλά διαμεσολαβημένο, ως κομμάτι της «εμπειρίας».
Η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί στο Αιγαίο ήταν το θέμα της ημερίδας «Νησιά σε κίνδυνο: Σε αναζήτηση του μέτρου», που συνδιοργάνωσαν η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, το Εθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή και το Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Οι επιστήμονες που συμμετείχαν στην ημερίδα τεκμηρίωσαν τη σταδιακή επικράτηση της μονοκαλλιέργειας του τουρισμού, με παράλληλη υποχώρηση (έως εξαφάνιση σε κάποια νησιά) της αγροτικής παραγωγής και απώλεια της βιοποικιλότητας.
Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσίασε ο Κώστας Θεοδώρου, αναπλ. καθηγητής στο τμήμα Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου, μέσα σε 29 χρόνια (1990-2018) χάθηκαν σε νησιά του Αιγαίου 138.510 στρέμματα δάσους. Σε κάποια νησιά η μεταβολή αυτή είναι τεράστια, τόσο σε ποσοστό όσο και σε έκταση: στη Χίο χάθηκε το 41,1% (6.950 στρέμματα), στη Θάσο το 40,4% (35.440 στρ.), στη Ρόδο το 34,5% (48.320 στρ., χωρίς να συνυπολογίζονται οι μεγάλες πυρκαγιές των τελευταίων ετών), στη Σάμο το 32,5% (40.310 στρ.), στην Κάρπαθο το 32,4% (4.160 στρ.). Αύξηση, και μάλιστα εντυπωσιακή, καταγράφηκε στην Κω (57,9% ή 2.500 στρ.) και στη Σαμοθράκη (118% ή 5.950 στρ.).
Την ίδια περίοδο, στο βόρειο και στο νότιο Αιγαίο προστέθηκαν 85.000 στρ. τεχνητών επιφανειών (κτίρια, δρόμοι, τσιμεντωμένες επιφάνειες). Το ρεκόρ κατέχει η Μύκονος, στην οποία η δομημένη επιφάνεια αυξήθηκε μέσα σε 30 χρόνια κατά 341% (από 4,9% σε 21,8% του νησιού) και η Σύρος (αύξηση 310%, από 3,5% σε 14,2%). Πολύ σημαντικά ποσοστά τεχνητών επιφανειών έχουν πλέον η Σαντορίνη (18,1% του νησιού είναι τσιμεντωμένο, αύξηση 51,5% σε σχέση με το 1990), η Πάρος (15,8% του νησιού, αύξηση 68,65%), η Κως με 5,7% (αύξηση 110%), η Ρόδος με 3,1% (αύξηση 73,6%), η Τήνος με 2,7% (+164%), η Σίφνος με 2% (+48,4%) και η Σέριφος με 1,2% (+96,7% σε σχέση με το 1990).
Οσο για την εγκατάλειψη της αγροτικής παραγωγής στα νησιά, αυτή ξεκίνησε ήδη από τη δεκαετία του 1950 και προφανώς δεν είχε ως μόνη αιτία τον τουρισμό. Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσίασε ο Θανάσης Κίζος, καθηγητής στο Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, από το 1961 έως το 2010 η γεωργία και η κτηνοτροφία στα νησιά του βόρειου και του νότιου Αιγαίου υποχώρησαν κατά 39%. Σε κάποια νησιά ουσιαστικά ο πρωτογενής τομέας εγκαταλείφθηκε (λ.χ. Οινούσσες -92,5%, Νίσυρος -92,3%, Κίμωλος -86%). Η αγροτική παραγωγή αυξήθηκε μόνο σε τρία νησιά (Αίγινα, Ρόδος και Φούρνοι). Παράλληλα μειώθηκαν κατά 50% οι καλλιεργούμενες εκτάσεις και ειδικά όσες είχαν ετήσιες καλλιέργειες όπως σιτηρά και ψυχανθή (-74%). Σε κάποια νησιά αυξήθηκαν οι βοσκότοποι (λ.χ. Ανδρος +202%), σε άλλα μειώθηκαν (Σύρος -70%). «Τις δεκαετίες αυτές έγινε μια διάκριση της γεωργίας από την κτηνοτροφία, η μεταξύ τους συμπληρωματικότητα σταμάτησε. Κάποιοι από τους παράγοντες που διαμόρφωσαν τις μεταβολές ήταν η αύξηση της σημασίας των ερασιτεχνών αγροτών (λ.χ. συνταξιούχοι που επιστρέφουν), η αύξηση των μόνιμων φυτειών και δενδρώνων, οι οποίες δεν απαιτούν τη συνεχή φυσική παρουσία, και βέβαια η τουριστική ανάπτυξη», ανέφερε. «Στα νησιά οδηγούμαστε σε αυτό που ονομάζεται “disneyfication”. Τίποτα δεν είναι αυθεντικό, όλα είναι διαμεσολαβημένα. Ολοι θέλουν να ζήσουν την εμπειρία των νησιών, το μέρος του θεάματος». Σημείωσε, δε, το φαινόμενο «draw bridge»: «Αγοράζουμε στα νησιά και μετά λέμε “έως εδώ”. Επιδιώκουμε να καθορίζουμε το “καλύτερο” νησί, συχνά με τις καλύτερες προθέσεις. Κανείς όμως δεν θέλει την αγροτική παραγωγή, ίσως μόνο τον αγροτουρισμό ή μικρές φάρμες. Υπάρχει μέλλον για τον πρωτογενή τομέα στα νησιά; Υπάρχουν προϊόντα, επιχειρήσεις δεκτικές σε καινοτομία. Θα δούμε πώς όλα αυτά θα εξελιχθούν σε βάθος χρόνου».
Πολεοδομική πολιτική
Ο πολεοδομικός σχεδιασμός υπόσχεται να αντιμετωπίσει αρκετές από τις συγκρούσεις που έχουν δημιουργηθεί στα νησιά. Ωστόσο, η πίεση του χρόνου είναι μεγάλη: ο δήμαρχος Σερίφου Κώστας Ρεβίνθης ανέφερε ότι η μελέτη για Κύθνο, Σέριφο, Σίφνο, Μήλο και Κίμωλο μόλις ανατέθηκε και θα πρέπει να παρουσιαστεί σε… οκτώ μήνες! Επιπλέον, όπως ανέφερε ο επίτιμος σύμβουλος Επικρατείας Θοδωρής Αραβάνης, δεν θα πρέπει να τρέφουμε αυταπάτες. «Ολα αυτά που ζούμε σήμερα, η υπερδόμηση, οι επεμβάσεις στο τοπίο, όλα αυτά τα έχει επιτρέψει το νομικό μας σύστημα». Ανέφερε ως χαρακτηριστικό παράδειγμα την υπόθεση της εκτός σχεδίου: «Σε καμία σοβαρή έννομη τάξη δεν μπορεί να χτίσει κάποιος οτιδήποτε, οπουδήποτε, με μόνη προϋπόθεση τις διαστάσεις του οικοπέδου ή και κάποιο πρόσωπο σε δρόμο. Στη χώρα μας έχουμε φθάσει στο σημείο η δόμηση να επιτρέπεται, εκτός αν ρητά απαγορεύεται». Μίλησε, δε, για τον ρόλο της μικροπολιτικής στη χάραξη πολεοδομικής πολιτικής: «Η οριοθέτηση των οικισμών με απόφαση νομάρχη ήταν ένα από τα ελληνικά τεχνάσματα για πελατειακούς λόγους. Το αποτέλεσμα το γνωρίζουμε όλοι: ξεχειλωμένοι οικισμοί, χωρίς δρόμους, πλατείες, χώρους στάθμευσης. Ηταν τότε που κάποιοι κοιμήθηκαν με χωράφια και ξύπνησαν με οικόπεδα», ανέφερε αντιστρέφοντας το (μικρο)πολιτικό επιχείρημα των ημερών.